Već nekoliko meseci glavna tema u medijima i među stanovništvom je rudarenje. Korist i šteta od potencijalnog rudarenja obrađuju se svakodnevno.
Neizvesna budućnost i namera stranih kompanija da se prekopa veliki deo države Srbije tera na pogled u prošlost i upoznavanje sa činjenicama. Kako je to izgledalo u srednjem veku kada je Srbija od rudarenja imala samo korist? Sopstvenom upravom nad rudnim bogatstvima i zakonima o rudnicima, preko iskopavanja plemenitih metala u Novom brdu, srpska srednjovekovna država imala je stvarnu i vidljivu dobit od srebra i zlata. Novo brdo je u 14. i 15. veku bilo urbani i eknomski centar Balkana zbog velikog broja rudnika oko samog grada i okolini.
Rudnik Novo brdo i Sasi, rudari gastarbajteri
Novo brdo doživljava veliku ekspanziju za vreme kralja Milutina. Već 1319. godine se spominje kao veliko trgovačko i rudarsko mesto. Formiralo se još za vreme Kralja Uroša I, sa dolaskom prvih Sasa, rudara germanskog porekla iz tadašnje Ugarske. Poznati po umeću u kopanju rude, doprineli su razvitku Novog brda, a imali su i svoju crkvu. Kasnije su se asimilovali. U popisu iz 15. veka nalaze se samo dva saška imena. Stanovnici ovog prvog pravog kosmpolitskog grada na Balkanu, pored Srba bili su i Kotorani i Dubrovčani i to zbog trgovine i carine. Kao svedočanstvo trgovačkih veza između Srbije i Dubrovnika, postoji dokument koji je 1326. godine Stefan Dečanski izdao dubrovačkom cariniku da je ovaj izmirio sve obaveze prema vladaru.
Grad je nastao na Maloj planini u okolini Gnjilana, na kojoj je izgrađen gornji grad. U podnožju je bio donji sa svojim utvrđenjem. Neverovatan rast koji se dogodio zbog rudnika srebra, može se sagledati kroz trgovačku knjigu Mihaila Lukarevića, koja se nalazi u dubrovačkom arhivu, u kojoj se može videti da je u gradu bilo 13 zanata i 82 zanatlije.
Srebro iz Srbije preliva Evropu
Srebro iz rudnika Novog brda stizalo je na Siciliju, u Veneciju, ali i kontinentalni deo Evrope. Proizvodnja srebra u Novom brdu dosezala je i do sedam tona godišnje. Srebro je bilo glavni izvor prihoda srpskih srednjovekovnih vladara. Veoma poznato i popularno među trgovcima bilo je glamsko srebro koje je u sebi sadržalo 33 odsto zlata, pa je njegovom preradom bogatstvo moglo da se uveća. Eksploatacija rudnika omogućavala je, na primer, velike porudžbine oklopa i konja iz Mletačke republike od strane Kralja Milutina. Ovaj srpski vladar je bio i najpoznatiji zadužbinar među Nemanjićima. Sa 200 hiljada dukata godišnje koje je dobijao iz okna Novog brda uspeo je tokom godina vladavine da ostavi iza sebe oko 40 crkava i manastira. Snaženje srpske države preko novobrdskog rudnika sprovodili su i Stefan Dečanski i Car Dušan. U njihovo vreme Novo brdo je dobilo svoju kovnicu novca. Takozvani novobrdski dinar koristio se i van srpske carevine. Za Novo brdo se sredinom četrnaestog veka vezuje i prva titula protovestijara (današnji ministar finansija), činovnika koji se brinuo o državnom novcu.
Zakonik o rudnicima, jedan od dva u Evropi
Novo brdo je imalo sopstvenu upravu, skupštinu i odbranu grada. Organizacija grada od 40 hiljada stanovnika na svom vrhuncu funkcionisala je po propisima. I samo rudarenje je iziskivalo određene zakone i pravila, koje je Despot Stefan Lazarević na kraju i doneo. Iako se smatra da je formulisan još 1390. Despot Stefan je sa 24 člana, koji su morali biti iz Novog brda, 1412. godine objavio Zakonik o rudnicima. To je skup zakona koji se naziva i Novobrdski zakonik. Po svom pravnom i istorijskom značaju prevazilazi srpske nacionalne okvire i jedan je od dva takva zakona u to vreme u Evropi. Ovaj zakonik se poklapa sa periodom kada je grad bio na svom vrhuncu, kao rudarski, ekonomski i trgovački centar ovog dela evropskog kontinenta. Najživopisniji primer moći Novog brda donosi nam Konstantin Filozof, pisac žitija Despota Stefana Lazarevića koji Novo brdo naziva ,,grad srebrni uistinu i zlatni’’.
Pad rudnika Novo brdo, pad Srbije
Propadanje grada počinje 1455. godine konačnim turskim osvajanjem. Koliko je Novo brdo bilo važno za funkcionisanje srpske države, znale su i Osmanlije, pa su posle pada Carigrada 1453. godine krenule u osvajanje Novog brda. Konstantin Mihailović, srpski mladić koji je sa svoja dva brata odveden u janičare iz Novog brda, u svom spisu ,,Janičareve uspomene’’ donosi detalje posle predaje grada u kojem kaže da su svi viđeniji građani Novog brda pogubljeni. Nedugo posle Novog brda, i ostali delovi Srbije dolaze pod tursku vlast. Tadašnji vladar, Đurađ Branković, gubitkom Novog brda izgubio je i mogućnost upravljanja velikim sumama novca kojim je balansirao između Ugara i Turaka.
Količina rudnog bogatstva Novog brda i uopšte Kosova i Metohije, postala je predmet interesovanja velikih sila i u 20. veku. CIA 2001. godine objavljuje poverljivi dokument u kojem se detaljno opisuje potencijal rudnika, broj zaposlenih, vrste mašina. Agenti su zabeležili da je 1950. godine iz tone rude u Novom brdu bilo moguće izdvojiti 1,5 grama zlata i 80 grama srebra.
